Insulinooporność od A do Z

O insulinooporności mówi się coraz więcej, gdyż zaburzenie to występuje powszechnie u coraz większego odsetka osób, w tym u dzieci. Warto zatem dowiedzieć się jak najwięcej o przyczynach jej powstawania, metodach diagnostyki oraz postępowaniu po postawieniu diagnozy. Z dużym prawdopodobieństwem takie kompedium wiedzy o insulinooporności przyda się także Tobie. Dlaczego? Gdyż problem ten dotyczy ogromnego odsetka osób – i większość z nich nie ma świadomości problemów ze zdrowiem. Zaczyna się niewinnie – insulinooporność może pojawić się u szczupłej osoby, cieszącej się doskonałym samopoczuciem. Dopiero z czasem mogą pojawiać się niepokojące objawy, które i tak większość z nas tłumaczy sobie przepracowaniem i zmęczeniem. Zaobserwować można osłabienie i senność po posiłku. Jak zatem rozpoznać, czy dotyczy Cię problem insulinooporności? Lepiej nie czekać na wystąpienie jej objawów. Warto jak najszybciej wykonać odpowiednie badania diagnostyczne. Zwłaszcza jeśli do tej pory w Twojej diecie dominowały węglowodany.

Insulina – dlaczego jest ta ważnych hormonem?

Insulina jest hormonem peptydowym wydzielanym przez komórki β wysp trzustkowych Langerhansa i utrzymuje prawidłowy poziom glukozy we krwi poprzez ułatwianie komórkowego wychwytu glukozy, regulację metabolizmu węglowodanów, lipidów i białek oraz promowanie podziału i wzrostu komórek poprzez działanie mitogenne. Insulinooporność jest definiowana tam, gdzie normalny lub podwyższony poziom insuliny wywołuje osłabioną odpowiedź biologiczną; klasycznie odnosi się to do upośledzenia wrażliwości na usuwanie glukozy za pośrednictwem insuliny.

Insulina to hormon syntetyzowany przez trzustkę, a impulsem do jej wydzielania jest wzrost poziomu glukozy we krwi. Ale nie tylko – także inne składniki diety mogą promować wydzielanie insuliny,. Doskonałym przykładem są białka, które równie silnie jak węglowodany mogą pobudzać wydzielanie insuliny, przy czym nie towarzyszy temu wzrost poziomu glukozy we krwi. Najsilniejszym stymulantem wydzielania insuliny przez białko jest białko serwatkowe (białko mleka). Makroskładnikiem diety, który nie pobudza trzustki do wydzielania insuliny jest tłuszcz.

Insulina ma tak wiele działań, które promują przechowywanie węglowodanów w różnych formach:

• w mięśniach szkieletowych zwiększa transport między błonami poprzez GLUT4 do komórki
•  odpowiada za fosforylację glukozy, a tym samym syntezę glikogenu
• w wątrobie podnosi syntezę glikogenu i ponownej lipogenezy
• w tkance tłuszczowej hamuje lipolizę i podnosi lipogenezę.

Insulina jest kluczowym hormonem regulującym zaopatrzenie komórek w energię i równowagę makroskładników, kierując procesami anabolicznymi stanu karmionego. Insulina jest niezbędna do wewnątrzkomórkowego transportu glukozy do tkanek insulinozależnych, takich jak tkanka mięśniowa i tłuszczowa. Sygnalizując obfitość energii egzogennej, hamowany jest rozpad tkanki tłuszczowej tkanki tłuszczowej i promowana jest jej synteza. W komórkach mięśniowych wejście glukozy umożliwia syntezę i przechowywanie glikogenu jako natychmiast dostępnego źródła energii do skurczu mięśni. Insulina promuje zatem syntezę glikogenu i lipidów w komórkach mięśniowych, jednocześnie hamując lipolizę i glukoneogenezę z aminokwasów mięśniowych. W obecności odpowiedniej podaży aminokwasów insulina wykazuje działanie anaboliczne w mięśniach.

Insulina, wraz z jej głównym hormonem antagonistycznym glukagonem, reguluje stężenie glukozy we krwi. Komórki β trzustki wydzielają 0,25–1,5 jednostki insuliny na godzinę podczas postu, co jest wystarczające, aby umożliwić zależne od glukozy wejście do komórek insuliny. Poziom ten zapobiega niekontrolowanej hydrolizie trójglicerydów i ogranicza glukoneogenezę, utrzymując w ten sposób prawidłowy poziom glukozy we krwi na czczo. Podstawowe wydzielanie insuliny stanowi ponad 50% całkowitego 24-godzinnego wydzielania insuliny. Po wydzieleniu insuliny do wrotnego układu żylnego, 60% jest następnie usuwane przez wątrobę; tak więc stężenie insuliny w żyle wrotnej docierające do wątroby zbliża się trzykrotnie do stężenia krążenia obwodowego. U zdrowych, szczupłych osób krążących żylnie (lub tętniczo) na czczo stężenie insuliny wynosi około 3-15 mIU / L lub 18-90 pmol / l. Wydzielanie insuliny związane z posiłkiem stanowi pozostałą część całkowitej dziennej produkcji.

Jeśli stosujemy tradycyjną dietę, w której podstawowym źródłem energii są węglowodany, a dodatkowo sięgamy po nabiał – poziom insuliny podlega stałym wahaniom. Gdy jemy często, np. co trzy godziny, wówczas poziom insuliny niemal stale jest podwyższony – nie zdąży się unormalizować po jednym posiłku, a już trzustka jest stymulowana przez kolejny. A stałe poddawanie komórek ciała działaniu insuliny sprawia, że stopniowo przestają być one wrażliwe na działanie hormonu. I wtedy rozwija się insulinooporność.

Skąd się bierze insulinooporność?

Insulinooporność pojawia się w efekcie niewłaściwego stylu życia – chodzi głównie o
siedzący tryb życia i nadmierne jedzenie. Fizjologicznie wiele czynników krążących reguluje wrażliwość na insulinę:

• w tkance docelowej, takiej jak adipokiny, lipidy w osoczu i hormony krążące
•  istnieje oś neuroendokrynna obejmująca tkankę tłuszczową z mózgiem i jelitami, które regulują metabolizm insuliny poprzez dostosowanie wrażliwości na insulinę w tkankach docelowych
•  adipokiny są wydzielane przez adipocyty i w nich przechowywane, gdzie niektóre stymulują, a inne hamują wrażliwość na insulinę; w tkance obwodowej
  działanie insuliny jest stymulowane przez leptynę i adiponektynę. z drugiej strony, TNFα, rezystyna, IL-6 i białko wiążące retinol hamuje wrażliwość na insulinę

Co to oznacza w praktyce? Jakie zmiany w sposobie odżywiania i stylu życia są niepożądane? Czynniki wpływające na rozwój insulinooporności to przede wszystkim:

• otyłość i dystrybucja tłuszczu w organizmie; otyłość centralna (brzuch i talia) oraz kumulacja tłuszczu w jamie brzusznej wokół narządów wewnętrznych są zaangażowane w insulinooporność
•  wiek; wraz z upływem lat zmniejsza się wrażliwość na insulinę.
• predyspozycje genetyczne; insulinooporność przypisuje się wielu mutacjom genów; nieliczne, które są znane, są rzadkie i stanowią mniej niż 4%; przykładem jest
  receptor PPAR-y
•  brak regularnych ćwiczeń i aktywności fizycznej
•  dieta obfitująca w węglowodany i częste spożywanie posiłków węglowodanowych
• leki takie jak hormony wzrostu, sterydy i kwas nikotynowy zmniejszają wrażliwość na insulinę.

Objawy i diagnostyka insulinooporności

Insulinooporność nie jest zaburzeniem, o którym organizm sygnalizuje nam natychmiast. To schorzenie może rozwijać się przez wiele miesięcy bez żadnych niepokojących symptomów. A jeśli pojawią się pierwsze objawy, mogą być mało charakterystyczne. Niektórzy doświadczają zmęczenia i senności, zwłaszcza po posiłku zawierającym węglowodany – wynika to z utrzymującego się dłużej podwyższonego poziomu glukozy we krwi. Dość często występuje wzmożony apetyt, zwłaszcza na słodkie przekąski. Może pojawić się przyrost masy ciała, zwłaszcza a okolicy brzucha, charakterystyczne są bóle głowy i problemy z koncentracją. Może pojawić się rogowacenie ciemne skóry i nadciśnienie. Jak widać – nie są to objawy na tyle charakterystyczne, aby mogły nasunąć podejrzenie poważnych problemów ze zdrowiem. Dlatego co najmniej raz w roku dobrze jest wykonać odpowiednie badania.

Najprościej jest oznaczyć poziom glukozy i insuliny na czczo oraz wskaźnik HOMA IR. Wartość glukozy na czczo powinna mieścić się w przedziale 70 – 99 mg/ dl, a insuliny – poniżej 10 mU/ ml. Z kolei wskaźnik insulinooporności HOMA powinien przyjmować wartości poniżej 1. W razie jakichkolwiek nieprawidłowości można pogłębić diagnostykę o krzywą glukozowo – insulinową.

Powikłania insulinooporności

Postępująca niezdolność komórek β do kompensacji dominującej insulinooporności przez wystarczającą hiperinsulinemię, zwiastuje kliniczny początek cukrzycy typu 2. Dodatkowe stresory środowiskowe i fizjologiczne, takie jak ciąża, przyrost masy ciała, brak aktywności fizycznej i leki, mogą pogorszyć insulinooporność. Ponieważ komórki β nie kompensują dominującej insulinooporności, rozwija się upośledzona tolerancja glukozy i cukrzyca. Wraz ze wzrostem poziomu glukozy funkcja komórek β pogarsza się jeszcze bardziej, zmniejszając wrażliwość na glukozę i pogarszając hiperglikemię. Zgłasza się zmniejszenie masy komórek wysp trzustkowych u pacjentów z cukrzycą; czynniki humoralne i endokrynologiczne mogą być ważne w utrzymaniu masy komórek wysp trzustkowych. Dlatego tak ważne jest jak najszybsze rozpoznanie insulinooporności i jej odpowiednie leczenie – to najlepsza profilaktyka cukrzycy typu 2.

Insulinooporność sprzyja kumulacji tkanki tłuszczowej, gdyż jest to hormon promujący kumulowanie tłuszczu. W konsekwencji insulinooporności może pojawić się otyłość brzuszna. Możliwe jest także wystąpienie zespołu metabolicznego, cechującego się szeregiem nieprawidłowości, takich jak:

• stężenie glukozy na czczo od 110 do 126 mg/dl (6,1–7,0 mmol/l)
•  ciśnienie krwi ≥ 130/80 mmHg
•  trójglicerydy >150 mg/dl (>1,7 mmol/l)
•  cholesterol HDL u mężczyzn <40 mg/dl (<1,0 mmol/l), a u kobiet <50 mg/dl (<1,3 mmol/l)

Nieprawidłowości lipidowe związane z insulinoopornością wpływają na wszystkie frakcje lipidowe. Zmiany w lipidogramie charakteryzują się podwyższonym poziomem trójglicerydów na czczo, podwyższonymi poposiłkowymi lipoproteinami resztkowymi bogatymi w trójglicerydy, niskim poziomem cholesterolu HDL i małymi gęstymi cząstkami LDL. Apolipoproteina B (apo B) jest zwykle związana z cholesterolem LDL; jednak w dyslipidemii towarzyszącej insulinooporności, w odpowiedzi na zwiększone dostarczanie wolnych kwasów tłuszczowych do wątroby, dochodzi do nadprodukcji apo B i zwiększonej syntezy trójglicerydów VLDL. Obejmuje to cząstki VLDL, które zawierają apo B. Niski poziom cholesterolu HDL jest niezależnym czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych; niski poziom HDL obserwowany w aterogennej dyslipidemii dotyczy zmniejszonej wielkości cząstek HDL. Niska wielkość cząstek HDL zaburza procesy wymiany trójglicerydów VLDL na estry cholesterolu w LDL i HDL poprzez białko transferowe estru cholesterolu. Kiedy trójglicerydy w LDL i HDL ulegają hydrolizie, małe cząstki, zubożone w cholesterol LDL i HDL pozostają. Małe gęste cząstki LDL są uznawane jako bardziej aterogenne, prawdopodobnie ze względu na ich zwiększoną skłonność do utleniania.

Kolejnym możliwym powikłaniem insulinooporności może być nadciśnienie. Istnieje silna korelacja ciśnienia krwi z masą ciała. Ponadto znaczenie ma dysfunkcja śródbłonka spowodowana opornością na tworzenie tlenku azotu za pośrednictwem insuliny.

Istnieje ścisły związek między insulinoopornością a rozwojem zespołu policystycznych jajników u kobiet. Dysfunkcja jajników dotyczy skutków kompensacyjnej hiperinsulinemii zwiększającej wydzielanie LH przez przysadkę mózgową i produkcję androgenów przez komórki jajnika. Aromatyzacja androgenów w warunkach otyłości zwiększa produkcję estrogenów, dodatkowo upośledzając funkcję osi podwzgórzowo-przysadkowej. Hiperinsulinemia hamuje również produkcję SHBG przez wątrobę, dodatkowo podnosząc wolne androgeny. Podwyższone androgeny z kolei dodatkowo pogarszają insulinooporność

Niealkoholowe stłuszczenie wątroby to kolejne schorzenie, które może pojawić się w przebiegu insulinooporności. Obwodowa insulinooporność w tłuszczach i mięśniach prowadzi do zwiększonego dostarczania wolnych kwasów tłuszczowych do wątroby, zwiększając syntezę trójglicerydów. Stłuszczenie wątroby rozwija się, gdy wątrobowa synteza trójglicerydów przekracza syntezę wątrobową i eksport trójglicerydów VLDL. Insulinooporność z kompensacyjną hiperinsulinemią jest związana z etiologią niektórych nowotworów, w tym raka okrężnicy, endometrium, prawdopodobnie trzustki i komórek nerkowych oraz raka piersi.